Σχολικός Εκφοβισμός – ‘bullying’
Τόσο οι γονείς όσο και οι δάσκαλοι σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες είναι ενήμεροι πλέον για την εξάπλωση αυτού του φαινομένου στις εκπαιδευτικές δομές. Το θέμα είναι διαχρονικό αλλά δυστυχώς παρατηρείται έξαρση τα τελευταία έτη στη χώρα μας. Είναι ένα πολυδιάστατο κοινωνικό φαινόµενο µε ανησυχητικές διαστάσεις και βλαβερές συνέπειες στην ψυχοσυναισθηµατική ανάπτυξη του παιδιού και στη διαδικασία της µάθησής του, έχοντας άμεσες και έμμεσες μορφές. Οι έννοιες σχολικός εκφοβισµός και βία µπορούν να γίνουν κατανοητά ως ένα πεδίο «αντικοινωνικών» συµπεριφορών στο χώρο του σχολείου και µορφές κακοποίησης, κυµαινόµενων από την αντίθεση, τη διαφορετικότητα και τον εκφοβισµό µέχρι τις βίαιες επιθέσεις. Ο σχολικός εκφοβισµός έχει επικρατήσει µε τον αγγλικό όρο ‘bullying’ µιας και στην Ελληνική γλώσσα και βάσει ελληνικής βιβλιογραφίας αποδίδεται µε διάφορες ονοµασίες όπως «εκφοβισµός / θυµατοποίηση», «Σχολικός εκφοβισµός», «σχολική επιθετικότητα», «κακοποίηση συνοµηλίκου», «άσκηση βίας από µαθητή σε µαθητή», «κάνω το µάγκα», «ταλαιπωρώ», «µειώνω», «είδος επιθετικής συµπεριφοράς», «αντικοινωνική συµπεριφορά», «αντικοινωνική-επιθετική συµπεριφορά µεταξύ µαθητών στο χώρο του σχολείου».
Ο σχολικός εκφοβισµός έχει οριστεί ως η πραγµάτωση σκόπιµων, επαναλαµβανόµενων, βλαβερών ενεργειών ή λέξεων ή άλλου είδους συµπεριφοράς, όπως βρισιές, απειλές, οι οποίες διαπράττονται από ένα παιδί ή οµάδα παιδιών ενάντια σε ένα άλλο παιδί ή οµάδα παιδιών. Πρόκειται για µία συµπεριφορά, η οποία συνιστά συστηµατική κατάχρηση εξουσίας και υποδηλώνει µια επιθυµία για εκφοβισµό και κυριαρχία. Ο σχολικός εκφοβισµός και η βία παρατηρείται όταν ένα παιδί «εκτίθεται, κατ’ επανάληψη και σε διάρκεια χρόνου, σε αρνητικές πράξεις από ένα ή περισσότερα άτοµα» και διακρίνει το σχολικό εκφοβισµό ως µια υποκατηγορία της επιθετικής συµπεριφοράς, διαχωρίζοντάς τον µε αυτόν τον τρόπο από τη βίαιη συµπεριφορά, αν και σε πολλές περιπτώσεις είναι επικαλυπτόµενες. Αποτελεί ένα οµαδικό φαινόµενο, εφόσον δεν αφορά µόνο το/τους µαθητή/ές που εκφοβίζουν και εκείνον/ους που εκφοβίζονται αλλά και όσους τυγχάνει να είναι παρόντες σε αυτά τα περιστατικά, δηλαδή τους παρατηρητές, ή ακόµα και αυτούς που δεν είναι παρόντες αλλά γνωρίζουν ότι συµβαίνουν αυτά τα επαναλαµβανόµενα περιστατικά αρνητικών πράξεων, οι οποίοι µπορεί να είναι µαθητές αλλά και ενήλικες, όπως εκπαιδευτικοί ή άλλοι εργαζόµενοι στη σχολική µονάδα ή ακόµα και γονείς. Έτσι προσδιορίζεται ότι στο φαινόµενο του bullying εµπλέκονται πολλά µέρη, όπως:
- Ο θύτης (ο µαθητής ή οµάδα µαθητών που ασκεί εκφοβισµό)
- Το θύµα (ο µαθητής που δέχεται εκφοβισµό).
- Τα παιδιά θεατές
- Οι εκπαιδευτικοί ή άλλο προσωπικό της σχολικής µονάδας
- Οι γονείς
Φαινόµενα σχολικού εκφοβισµού µπορούµε να έχουµε τόσο µέσα στο σχολικό χώρο όσο και εκτός σχολείου. Ωστόσο, µόνο ελάχιστα από τα περιστατικά βίας στα σχολεία φτάνουν τελικά στην εκπαιδευτική κοινότητα, καθώς σύµφωνα µε έρευνες, τα παιδιά-θύµατα συνήθως ντρέπονται ή φοβούνται να καταγγείλουν ένα τέτοιο περιστατικό. Το ίδιο όµως ισχύει και για τους µαθητές που γίνονται µάρτυρες σε ένα βίαιο συµβάν, οι οποίοι δεν αναφέρουν το περιστατικό είτε από φόβο ή ντροπή ή σε µερικές περιπτώσεις γιατί δεν κατανοούν ότι συµµετέχουν σε µια πράξη βίας. Ενώ πολλές φορές ακόµη και οι γονείς αποκρύπτουν ή δεν δίνουν την δέουσα προσοχή σε τέτοιου είδους περιστατικά που τους µεταφέρουν τα παιδιά τους από το σχολείο. Βάσει ερευνητικών µελετών ως συνηθέστεροι χώροι διάπραξης περιστατικών σχολικής βίας, αναφέρονται οι εξής:
- Η τάξη
- Η αυλή του σχολείου
- Το γήπεδο
- Οι τουαλέτες
- Στο δρόµο προς και από το σχολείο
Οι άµεσες µορφές εκφοβισµού αναγνωρίζονται πιο εύκολα προκειµένου οι εκπαιδευτικοί να παίρνουν τα κατάλληλα µέτρα ενώ οι έμµεσες χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής και παρατήρησης εκ µέρους των εκπαιδευτικών και των γονέων. Ο έµµεσος εκφοβισµός γίνεται µε τη µορφή της κοινωνικής αποµόνωσης και του σκόπιµου αποκλεισµού από την οµάδα – κάτι που ειδικά για έναν έφηβο είναι τραγικό στα μάτια του. Παρακάτω αναφερόμαστε στις μορφές εκφοβισμού ώστε να βοηθήσουμε γονείς και εκπαιδευτικούς να αναγνωρίσουν ευκολότερα τα σημάδια και να βοηθήσουν οι ίδιοι αλλά και μέσω ειδικού, τα παιδιά.
Λεκτικός: Πρόκειται για άµεση µορφή εκφοβισµού, ο οποίος περιλαµβάνει τη χρησιµοποίηση υβριστικών ή περιπαικτικών εκφράσεων, χρήση παρατσουκλιών, πειραγµάτων, απειλών, εκβιασµών, αγενών σχολίων και ειρωνείας ή και άλλου είδους κοροϊδευτικών και σαρκαστικών εκφράσεων που απευθύνονται σκόπιµα από κάποιο άτοµο ή οµάδα ατόµων σε κάποιο άλλο προκειµένου να τον πληγώσουν.
Συναισθηµατικός: Πρόκειται κυρίως για έµµεση µορφή εκφοβισµού. Ο συναισθηµατικός εκβιασµός περιλαµβάνει απειλές, εκβιασµούς, διάδοση κακοηθών και ψευδών φηµών υβριστικές ή περιπαικτικές εκφράσεις για τη φυλή, την εθνικότητα, τη θρησκεία, την ταυτότητα αναπηρίας, τη σεξουαλική ταυτότητα του θύµατος, επιδιωκόµενη αποµάκρυνση των φίλων, αποµόνωση ή και άσκηση πίεσης από τους συµµαθητές.
Ψυχολογικός: Πρόκειται για έµµεση µορφή εκφοβισµού, όπου τα θύµατα βιώνουν εσκεµµένα σε µεγάλη συχνότητα αποκλεισµό από κοινωνικές ή/και οµαδικές δραστηριότητες, κοινωνική αποµόνωση ή αποκλεισµό από το παιχνίδι στα διαλείµµατα. Όπως και στον συναισθηµατικό εκβιασµό και εδώ τα θύµατα µπορεί να είναι αποδέκτες δυσφήµησης και κακοπροαίρετων κουτσοµπολιών ή επεισοδίων µε στόχο τη γελοιοποίησή τους.
Σωµατικός: Ο σωµατικός εκφοβισµός αποτελεί την πιο άµεση µορφή εκδήλωσης του φαινοµένου. Αφορά την άσκηση φυσικής βίας, χτυπήµατα, τσιµπήµατα, δαγκωνιές, σπρωξίµατα, τρικλοποδιές, γρονθοκοπήµατα, την καταστροφή ή την κλοπή προσωπικής περιουσίας. Τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια αποτελούν αποδέκτες σωµατικής βίας. Αυτή η µορφή εκφοβισµού συνδέεται άµεσα µε τη µυϊκή δύναµη ή τη σωµατική διάπλαση του ‘εκφοβιστή’ (bully). Για το λόγο αυτό, συχνά εκδηλώνεται από µεγαλύτερης ηλικίας µαθητές σε µαθητές µικρότερων τάξεων, µε σπρωξίµατα στους διαδρόµους και τις σκάλες του σχολείου, εγκλεισµούς σε τουαλέτες και αποθηκευτικούς χώρους ή µε την άσκηση πίεσης προκειµένου τα θύµατα να κάνουν κάτι παρά τη θέλησή τους.
Κοινωνικός: Ο κοινωνικός εκφοβισµός αφορά το σκόπιµο αποκλεισµό των µαθητών από κοινωνικές δραστηριότητες ή µε την άσκηση επιρροής στην οµάδα των συνοµηλίκων ώστε να αισθανθούν αντιπάθεια για το θύµα, προκειµένου να υποδαυλίζεται συστηµατικά η αυτοεκτίµηση του θύµατος και µπορεί να είναι άµεσος ή έµµεσος. Άµεσα εκδηλώνεται µε το συστηµατικό αποκλεισµό, αποµόνωση και αδιαφορία απέναντι στο θύµα. Έµµεσα εκδηλώνεται µε ‘σιωπηλό’ αποκλεισµό ο οποίος γίνεται αντιληπτός από το θύµα µόνο όταν επιχειρήσει να συµµετέχει στη συγκεκριµένη οµάδα.
Σεξουαλικός: Πρόκειται για µια µορφή σεξουαλικής παρενόχλησης, η οποία αφορά αγόρια και κορίτσια και εκδηλώνεται µε υβριστικά σχόλια ή πειράγµατα σεξουαλικού περιεχοµένου, ανήθικές χειρονοµίες, ανεπιθύµητα αγγίγµατα ή δηµοσιοποίηση περιπαιχτικών σεξουαλικών σκίτσων µέχρι και σοβαρών σεξουαλικών επιθέσεων.
Ρατσιστικός: Πρόκειται για την εκδήλωση λεκτικής, συναισθηµατικής ή και σωµατικής βίας που στόχο έχουν να προσβάλλουν το θύµα λόγω της καταγωγής του, της κοινωνικής τάξης του, της οικονοµικής κατάστασης της οικογένειά τους και γενικά της διαφορετικότητάς του από το σύνολο της πλειοψηφίας.
Εκφοβισµός µε εκβιασµό (extortion): Συνήθως αναφέρεται στην κλοπή ή καταστροφή υλικών αντικειµένων του θύµατος, όπως την εκούσια απόσπαση χρηµάτων ή προσωπικών αντικειµένων και συνοδεύεται από απειλές ή και τον εξαναγκασµό σε ανεπιθύµητες, αντικοινωνικές πράξεις.
Ηλεκτρονικό bullying/cyber bullying: Το cyberbullying περιγράφεται ως “η επαναλαµβανόµενη και εκ προθέσεων βλάβη που προκαλείται διαµέσου της χρήσης ηλεκτρονικών υπολογιστών, κινητών τηλεφώνων και άλλων ηλεκτρονικών συσκευών” και εµφανίζεται συχνότερα σε ιστότοπους όπου συγκεντρώνεται µεγάλος αριθµός εφήβων. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα αποτελούν η αποστολή υβριστικού ή απειλητικού υλικού µέσω e-mails και των υπηρεσιών MMS και SMS των κινητών τηλεφώνων και των διαδικτυακών τόπων κοινωνικής δικτύωσης, ή τον αποκλεισµό ενός ατόµου από µια δικτυακή οµάδα ή επαναλαµβανόµενες κλήσεις στο κινητό του από άγνωστο νούµερο.
Τα συμπτώματα που θα εκδηλώσει το παιδί που δέχεται τον εκφοβισμό συμπεριλαμβάνουν αλλά δεν περιορίζονται στα παρακάτω:
- ψυχοσωµατικά προβλήµατα (πονοκέφαλοι, κοιλιακά άλγη, κλπ)
- ενούρηση, διαταραχές ύπνου
- να «τρώει» τα νύχια του
- να έχει απώλεια όρεξης
- διακατέχεται από το αίσθηµα του θυµού και της ντροπής για αυτό που του συµβαίνει,
- ενοχή, γιατί θεωρεί ότι εκείνο φταίει για αυτό που γίνεται
- φόβο, αφού ζει συνεχώς µε το συναίσθηµα ότι θα το κοροϊδέψουν.
- θα διακρίνεται από χαµηλή αυτοεκτίµηση,
- αίσθηµα απελπισίας,
- αδυναµία επίλυσης προβληµάτων,
- εµφάνιση µορφών κατάθλιψης,
- αδυναµία εκδήλωσης συναισθηµάτων ή έντονα συναισθηµατικά ξεσπάσµατα,
- αίσθηµα µοναξιάς, τάση για αποµόνωση,
- άρνηση για δηµιουργία φιλίας και κοινωνικές συναναστροφές,
- χαµηλές σχολικές επιδόσεις και αδικαιολόγητες απουσίες,
- διαταραχές συµπεριφοράς,
- άγχος,
- φοβίες,
- ανασφάλειες,
- τάσεις αυτοκτονίας
Σχετικά με τη σχολική του ζωή, λόγω των καταστάσεων που βιώνει ταυτίζει το σχολείο µε την έννοια της ανασφάλειας και της αποδοκιµασίας, µε αποτέλεσµα να παρουσιάζει στοιχεία σχολικής άρνησης, ελλιπής σχολικής φοίτησης, αδυναµία συγκέντρωσης σε εργασίες, άρνηση συµµετοχής σε σχολικές δραστηριότητες και γενικά σταµατά να συµµετέχει σε όποια µαθησιακή διαδικασία.
«Όταν κάποιο παιδί σου αναφέρει ένα τέτοιο περιστατικό μην το αμελήσεις, δράσε τώρα είτε είσαι γονέας, είτε είσαι εκπαιδευτικός, κι αν δεν ξέρεις πώς, ζήτα τη βοήθεια ειδικού.»
Φλώρα Μυρσαλιώτου
Μέντορας Ψυχολόγος Καποδιστριακού Πανεπιστημίου
MA/Med/PSGRT/BA
email: flora.myrsaliotou@gmail.com
τηλ: 6948642842
