Η υποδούλωση του ελλαδικού χώρου στους Οθωμανούς Τούρκους και ιδιαίτερα η άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 , είχε ως αποτέλεσμα την μετανάστευση πολλών Ελλήνων σε περιοχές της δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα στην Ιταλία.
Ένας εξ αυτών ο λόγιος Κωνσταντίνος Λάσκαρης (1434-1501) , τύπωσε το 1476 στο Μιλάνο το πρώτο ελληνικό χρονολογημένο βιβλίο την “ Επιτομή των οκτώ του λόγου μερών και άλλων τινών αναγκαίων“ με εκδότη τον Δημήτριο Δαμιλά τον Κρη και τυπογράφο τον Διονύσιο Παραβυζήνο.
Η επιτομή είναι ένα μικρό βιβλίο 72 σελίδων, χωρίς αρίθμηση. Από την πρωτότυπη έκδοση διασώθηκε ένα αντίτυπο που βρίσκεται στην εθνική μας βιβλιοθήκη.
Όπως αναφέρει ο ίδιος στην εισαγωγή του, στόχος ήταν η γραφή μιας μεθοδικής γραμματικής που θα βοηθούσε τα παιδιά να μάθουν καλύτερα την ελληνική γλώσσα.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το πρώτο ελληνικό βιβλίο προηγείται χρονολογικά από τα αντίστοιχα πρώτα βιβλία πολλών άλλων χωρών, ενώ το θέμα του (ενδεικτικό της ουμανιστικών τάσεων που υπήρχαν σε σημαντικό τμήμα της ελληνικής διανόησης) δεν ήταν θρησκευτικό , αλλά γλωσσολογικό (βιβλίο γραμματικής).
Ο Λάσκαρης βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη, όταν αυτή αλώθηκε από τους Οθωμανούς. Οι κατακτητές τον αιχμαλώτισαν , βρήκε όμως τρόπο να απελευθερωθεί και ως ενωτικός , αναζήτησε καταφύγιο στην δύση, καταλήγοντας στο Μιλάνο.
Αξιοποιώντας την μόρφωση του τέθηκε υπό την προστασία του ισχυρού άρχοντα της Πόλης, Φραγκίσκου Σφόρτσα , αναλαμβάνοντας μεταξύ άλλων να μορφώσει και την κόρη του Ιππολύτη. Συμπληρώνοντας την μόρφωση της , η Ιππολύτη έφυγε από το Μιλάνο για να παντρευτεί τον υιό του Βασιλιά της Νεάπολης, Αλφόνσο. Ο Λάσκαρης με την βοήθεια της Ιππολύτης, διορίστηκε διδάσκαλος των ελληνικών γραμμάτων στο εκεί Πανεπιστήμιο. Αργότερα δίδαξε στην Μεσσήνη της Ιταλίας , όπου απεβίωσε το έτος 1501, σε ηλικία εξήντα επτά ετών.
Λίγα χρόνια μετά λειτούργησαν στην Βενετία και τα δύο πρώτα ελληνικής ιδιοκτησίας τυπογραφεία.
Το πρώτο εξ αυτών ξεκίνησε το 1486 από δύο Κρητικούς, τον Αλέξανδρο από τον Χάνδακα (Ηράκλειο) και τον Λαόνικο (Νικόλαο Καββαδάτο Κυδωνιάτη) για τους οποίους είναι γνωστά ελάχιστα πράγματα.
Δύο από τα βιβλία που εξέδωσαν μάλλον για μαθητικούς σκοπούς ήταν το “ Ψαλτήριον “ και η ψευδο-ομηρική “ Βατραχομυομαχία“.
Το δεύτερο ελληνικό τυπογραφείο λειτούργησε το 1499, πάλι από δύο Κρητικούς , τον Νικόλαο Βλαστό και τον Ζαχαρία Καλλέργη. Το τυπογραφείο αυτό πλαισιώθηκε από γνωστούς Έλληνες διανοουμένους της εποχής όπως ο Μάρκος Μουσούρος και κατάφερε να παραμείνει ζωντανό για δύο περίπου χρόνια.
Στο διάστημα αυτό πρόλαβε να τυπώσει τέσσερις εκδόσεις με πρώτη το “ Μέγα Ετυμιολογικόν “ . Ο εκδοτικός του προσανατολισμός ήταν ουμανιστικός και απευθυνόταν κατά βάση στο λόγιο κοινό της Ιταλίας .
Στα εδάφη του υπόδουλου ελληνισμού η πρώτη εγκατάσταση τυπογραφείου έγινε στην Κωνσταντινούπολη το 1627 από τον Νικόδημο Μεταξά με την αμέριστη υποστήριξη του Πατριάρχη Κύριλλου Λούκαρη .
Το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε ήταν το “ Μακαριωτάτου και Σοφιωτάτου Πατρός ημών Πάπα και Πατριάρχη Αλεξανδρείας , σύντομη πραγματεία περί Ιουδαίων “.
Φαίνεται όμως ότι αυτή η προσπάθεια ανησύχησε πολλούς εντός και εκτός των τειχών…
Έτσι οι Οθωμανοί προχώρησαν σε κατάσχεση του τυπογραφικού υλικού , με τον Μεταξά να γλιτώνει τα χειρότερα λόγω της αγγλικής του υπηκοότητας, όμως οι συκοφαντίες οδήγησαν τελικά στον στραγγαλισμό του Πατριάρχη το 1638…
Το επόμενο σημαντικό τυπογραφείο του υπόδουλου ελληνισμού λειτούργησε το 1690 στην Βλαχία της Ρουμανίας , με την συνδρομή ενός εκ των πλέον αξιόλογων Πατριαρχών , του Δοσίθεου Ιεροσολύμων , με πρώτο βιβλίο το “ Εγχειρίδιο κατά του σχίσματος των Παπιστών “.
Με την είσοδο του 18ου αιώνα η οικονομική πρόοδος της ελληνικής κοινότητας έδωσε την δυνατότητα να δημιουργηθούν (έστω και βραχύβια ορισμένα εξ΄ αυτών) και άλλα τυπογραφεία, όπως στην Μοσχόπολη (1731) , στην Αθωνική Πολιτεία (1759), στη Σμύρνη (1763) , σε Χίο (1819)και τις Κυδωνιές (1819).
Ενώ το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης λειτούργησε τελικά επίσημο τυπογραφείο μόλις στα τέλη του 18ου αιώνα.
Την ίδια χρονική περίοδο δημιουργούνται τυπογραφεία και σε Κέρκυρα (1799) και Ζάκυνθο (1810).
Η έναρξη της επανάστασης το 1821 έδωσε ώθηση στην τυπογραφία με αποτέλεσμα να υπάρξουν σε Καλαμάτα , Μεσολόγγι , Ψαρά, Αθήνα , Ύδρα και ένα της κεντρικής διοίκησης. Πάντως αρκετά από αυτά λόγω διαφόρων δυσκολιών ευκολότερα ή δυσκολότερα δεν άντεξαν.
Η απελευθέρωση της χώρας έδωσε την δυνατότητα να δημιουργηθούν χωρίς εμπόδια πλέον τυπογραφεία με πρώτο το Εθνικό τυπογραφείο που σύστησε ο Ιωάννης Καποδίστριας.
Βιβλιογραφία: α) Πεντακόσια χρόνια έντυπης έκδοσης του Νέου Ελληνισμού (1499-1999) , επετειακή έκδοση της Βουλής των Ελλήνων. β) Το πρώτο ελληνικό βιβλίο του Χρυσόστομου Κριμπά.
